İdil Biret / Her gün yeniden dünyaya gelirim

75’inci yaşını kutlayan piyanist İdil Biret, repertuvarındaki 130’a yakın konçerto, yayımlanmış 125 CD, olağanüstü hafızası ve çalışma azmiyle müzik dünyasının fenomenlerinden. Hep ileriye bakıyor, hayatında geçmişe dair pişmanlıklara yer vermiyor. Chopin, Beethoven, Brahms, Liszt, Rahmaninof, Schumann’ın ardından geçen ay külliyat serisinin sonuncusu yayımlandı: Bach/Mozart kayıtları 12 CD ve belgesel DVD’sinden oluşuyor. Biret “Bir parçayı defalarca baştan çalabilir, yani başa dönebilirsiniz; belki bu yüzden geçen seneleri asla düşünmem” diyor.

Zaman kavramıyla ilişkiniz yıllar içinde nasıl gelişti, dönüştü?
– Geçen zamanın hiç farkında değilim. Halbuki müzik zamana bağlıdır. Ancak bir parçayı defalarca baştan çalabilirsiniz; yani başa dönebilirsiniz. Belki de bu yüzden geçen seneleri asla düşünmem. Bir yerde yaşım yoktur. Her gün yeniden dünyaya gelirim. Çocukluğumda bir söyleşi sırasında yaşımı soran gazeteci beye 100 yaşında olduğumu söylediğimde adamcağız bu kelimelerdeki derin anlamı bulmaya çalışmıştı. Aslında 100, 25, 12 veya 3 benim kafamda hep aynıydı, bunu anlatmaya çalışmıştım. Yaş kompartmanına insanları zorla koymak kanımca çok kısıtlayıcı. Maalesef moda olan bir davranış.
75’inci Yaş konserleri organizasyonu ve katılımıyla, orkestralarımızdan müzikseverlerimize Türkiye’nin size saygı selamı gibiydi. Bu vesileyle sormak istiyorum: Türkiye’de sizi bugüne kadar en mutlu eden jest, en çok üzen tavır neydi?
-Çok keyifli ve güzel bir sene geçirdim. İlham verici ve duygulandırıcı da… Üstünlük nitelemelerinden hep kaçınmışımdır. Bu yüzden “en”le ilgili konudan bahsetmeyeceğim. Ancak ülkemizde kaliteli sanatçıların giderek çoğalması beni ne kadar mutlu ediyorsa, onların karşılaştığı giderek artan ilgisizlikten kaygı ve üzüntü duyuyorum.

Bestelerim hâlâ çekmecede

Kompozisyon ve orkestra şefliği öğrenimi de almıştınız, fakat bu alanlardaki çalışmalarınızı görmedik. Bestelerinizi ortaya çıkarmayı, orkestra yönetmeyi düşünüyor musunuz; doğaçlamalardan oluşan resitalleri sürdürecek misiniz?
– Bestelerimi yeterince ilginç bulmadığımdan çıkarmıyorum. Ama yine de çalışmaya devam ediyorum. Doğaçlama yapmayı hep sevmişimdir. 20. yy’ın ortalarına kadar, emprovizasyon hakiki müzik istidatı olan her müzisyenin vazgeçilmez uğraşıydı. Büyük bestecilerin hepsi olağanüstü doğaçlama yeteneğine sahipti. Örneğin genç Beethoven’in eserlerinin, yaptığı emprovizasyonların yanında sönük kaldığı söylenir. Hocam Wilhelm Kempff, 11 yaşında verdiği ilk resitalin son parçasının dinleyiciler tarafından kendisine verilen bir tema üzerine emprovize ettiği çeşitlemeler ve füg’den oluştuğunu anılarında anlatır. Ne yazık ki 20. yy’da doğaçlama yapmak eski önemini kaybetti. Bu asrın sonlarına doğru caz müzisyenlerinin etkisiyle doğaçlama daha serbest bir şekilde yapılarak tekrar canlandı. Şimdi daha fazla kısa parçalardan oluşan emprovizasyonlara rastlanıyor. Günümüzde bir piyanistin belirli klasik formları kullanarak güçlü bir yapıt emprovize etmesinin çok ilgi çekeceğini sanmıyorum. Belli de olmaz…
Birçok “ilk”e imza attınız, en çok hangisi size gurur veriyor?
– Gurur duymak aklımın köşesinden bile geçmez. Ben bir plak projesini bitirince, hiçbir zaman ona geri dönmem. Yeni kayıtlarımı düşünerek, planlar yaparım. Yine de birkaç önemli etaptan bahsetmem lazım gelirse, aklıma ilk başta Beethoven’in Liszt tarafından piyanoya uygulanan 9 senfonisi kayıtlarım, Chopin’in tüm eserlerini kapsayan 15 CD ve Boulez’in üç sonatının bulunduğu kayıttan bahsedebilirim.
“İdil Biret 100” serisindeki son külliyatın Bach/Mozart’a ayrılmasının, yıllar sonra tekrar Bach’a dönüşünüzün, serinin son CD’sinde ise sadece Schubert’e yer vermenizin özel nedeni var mı?
– Bach her zaman yaşamımda büyük rol oynadı. Bir aralık o devirde yapılan süslemeler barok müzik uzmanları arasında şiddetli münakaşalara sebep oldu. Bir yerde müziğin yorumundan fazla süslemelerin doğru veya yanlış yapılmasına odaklanıldı. Ben de bu yüzden programlarımda ancak piyano için bestelenmiş eserlere yer vermeye karar verdim. Seneler geçtikçe barok süslemelerle ilgili polemik hızından biraz kaybetti. Ben de bu çok sevdiğim eserleri kaydetmeye karar verdim.
Schubert’in bestelerine eşsiz liedleri ve oda müziğine hayranım. Dinleyici olarak ilham dolu oda müziği eserleri daima tercihimdir. Empromptüler, “müzikal anlar” ve bazı dört el için yazılmış nefis eserlerinin dışında Schubert’in piyano müziği nedense beni pek çekmez. Bu dahi kompozitör özellikle sonatlarında piyanonun bütün imkanlarını kullanmaz. Büyük blokları andıran akorlarla mücadele eden piyanist tınısının sertleşmemesi için epey uğraşır. Anlatılana göre besteci Wanderer Fantezisi’ni yazarken çok kez içinden duyduğunu gerçekleştirememenin çaresizliği içinde hiddetle çalışmayı bırakırmış. Böyle bir olayın piyanoyu tümüyle ehlileştiren, örneğin Liszt gibi bir bestecinin başına gelebileceğini düşünemiyorum. Kanımca Liszt’in Schubert’in lied’lerinden yaptığı derleme ilham ve klavye bilgisini birleştiren, piyano repertuvarının en güzel ve başarılı sentezlerinden biridir.
125 CD’ye rağmen bugüne kadar seslendiremediğiniz için üzüldüğünüz, haksızlık ettiğinizi düşündüğünüz besteci var mı?
– İlk aklıma gelen, fantezi dolu yazı tarzıyla arı müziğin birleştiği Haydn’ın birbirinden değişik, enfes sonatları.

Maraton konserler sansasyona dönüşmemeli

Biret, 2016’da New York’taki Carnegie Hall’da konser vermişti

Olağanüstü repertuvarınıza karşın çok nadiren maraton konserler veriyorsunuz; geçen yıl İstanbul Festivali’ni resitallerle açmıştınız; yakında yeni proje var mı?
– Bence hakiki maraton, örneğin bir seri resitalde piyano repertuvarının en önemli eserlerini çalmaktır. Çocukluğumda Paris’te Artur Rubinstein birkaç konserde 17 önemli piyano konçertosunu icra etmişti. İşte bunlar maratondur. Ben de 1976’da Montpelier Festivali’nde 3 konserde 9 Beethoven senfonisini, aradaki boş günde de Liszt’in az bilinen eserlerine ayrılmış biraz çılgın bir program çalmıştım. İki Brahms konçertosunu da aynı konserde birkaç kez çaldım. Tek konserde Boulez’in 2’nci Sonatı’yla, Structures’ların ikinci kitabını La Rochelle çağdaş müzik festivalinde icra etmiştim. Çok konsantrasyon ve güç ister maraton tipi konserler. Asıl mesele icracıların işin sansasyon tarafını dinleyicilere unutturup, hakiki müzik yapmalarıdır.
Defalarca seslendirdiğiniz eserleri bile her konser öncesinde baştan çalıştığınıza göre, anılar da canlanıyor olmalı; en çok hangi hocanızın sesi kulağınızda, hangi besteci omzunuzun başından ayrılmıyor?
– Rahmaninof’un icralarındaki mükemmeliyet ve çalışındaki asalet bana her dinlediğimde hayranlık vermiştir. Scriabin’in son eserlerinde kullandığı armonilere de yakınlığım vardır. Bach ise çocukluğumdan beri yanımdadır.
Günde ortalama kaç saat çalışırsınız?
– Piyano başına oturmadan, notaları okuyarak da eser öğrenilebilir. Ancak egzersiz için klavye şarttır. Lüzum olduğunda, özellikle plak kaydında, günde 10 saat durmadan çalıştığım olmuştur.
Tanıştığınız büyük virtüözlerin ses dünyasından, kaybettiğimiz değerlerden neleri özlüyorsunuz?
– Eski büyük piyanistlerin her birinin kendine özgü bir tınısı var. Kişilikleri belirgindi. Ayrıca legato (müzikal cümleleri birbirine bağlı çalma) sanatına vakıftılar. Nüans yapmayı bilirlerdi. Günümüzde çok kez olduğu gibi FFF’den (fortissimo, mümkün olan en yüksek sesle çalmak), duyulmayan PPP’lere (pianissimo, mümkün olan en yumuşak çalış) geçmezlerdi. Onlar için başta eserin anlamı önemliydi; çaldıkları besteden faydalanıp, kendilerini ortaya çıkarmak değil…
Son 25 yılda yaşadığımız elektronik devrim sizce klasik müziğe neler getirdi, neler götürdü?
– Götürdüklerini şöyle sıralayabilirim: Bu teknoloji esasen pop müziği için gerçekleştiğinden uzun zaman pianissimolar (pp ve ppp) analog teknoloji kadar iyi kaydedilemedi. Sonraları teknoloji ilerledikçe daha iyileşti. Burada çarpıcı bir örnek Magda Tagliaferro’nun 1955 kaydı Saint-Saens’in 5. Konçertosu. LP kaydındaki ses kalitesi olağanüstü. 1990’larda yayımlanan CD transferi ise adeta başka bir kayıt. Bütün incelikler, pianissimolar kaybolmuş. Ayrıca LP koleksiyonu yapmak büyük bir zevkti. 1950’lerde yayımlanan plaklar, özellikle kutular birer sanat eseriydi. Örneğin: Gieseking yorumuyla Mozart’ın tüm solo piyano eserleri kutusu. İçindeki kitabın kalitesini, zarafetini anlatacak kelime bulmak zor. O dönemdeki Angel (EMI) kayıtlarının Fransa’da hazırlanan kapaklarının her biri ayrı güzellikteydi. Bu kalite LP devrinde giderek azaldı. CD döneminde tekrar bir canlanma oldu, anlamlı kutular yapıldı. Fakat MP3, internet, YouTube döneminde bu koleksiyon yapma keyfi tamamen kayboldu. Müziğe erişim çok kolaylaştı Bu da bir bakıma değer kaybına yol açtı. Dijital teknolojinin kazançlarına gelince… Kayıt ve dağıtımı tekeline alıp oligopol oluşturan DG, EMI, RCA Columbia/Sony gibi büyük firmaların müzik dünyası üzerindeki hakimiyeti kırıldı. İstedikleri sanatçıyı yıldız yapan, diğerlerini önleyen düzen yıkıldı. Değerli sanatçılar bu firmalara ihtiyaç olmadan kayıt yapma, dinleyiciye ulaşma imkanı buldu. LP döneminde kolay bulunmayan 20. yy’ın ilk yarısına ait efsane kayıtların hemen tamamı tekrar gün ışığına çıktı. Internetten erişim kolaylaşınca, efsane kayıtları dinleyen genç müzisyenler müziğin sadece büyük plak firmalarının kendilerine empoze ettiği yeni yıldızların tekelinde olmadığını mukayese ederek görebildi. Böylece, örneğin, 1960’larda büyük reklam kampanyalarıyla lanse edilen piyanistlerin Chopin kayıtlarının 1930’lardaki Raoul von Koczalsky, Ignaz Friedman, Artur Rubinstein gibi piyanistlerin efsane kayıtları yanında ne kadar sönük kaldığı da görüldü. Gizlenen gerçekler ortaya çıktı. Bunu anlayabilmek için Ignaz Friedman’ın kaydettiği Chopin’in Op. 55, No. 2 Noktürn icrasını, 1960 sonrası kayıtlarla mukayese etmek yeterli.
Türkiye’de çağdaş müziğin yarınları adına size en çok umut veren gelişmeler, kişiler?
– Bu başlı başına bir söyleşi konusu olabilir ancak…
Kültür Bakanlığı’na ait tüm orkestraların kapatılması gündemde. Sizce klasik müziğimiz, kültürümüz bu darbeden sağ çıkabilir mi?
– İki yıl önce TÜRSAK gündeme geldiğinde Sabancı Üniversitesi’nde yaptığım konuşmada bu konuya değinmiştim. Aynı şeyleri söyleyeceğim: Tasarı gerçekleşirse Türkiye 90 yıl süren olağanüstü çaba ile geldiği bu ileri noktadan Tanzimat Devri, hatta 3. Selim dönemi öncesine dönebilecek, ülkemiz müzik festivallerimize davet edilen yabancı orkestra, şef ve solistlerle yetinmek zorunda kalacak, giderek, müzisyen ithal eden Basra Körfezi şeyhliklerine benzeyecektir.
100’üncü yaş için hayaliniz?
– İyi sıhhatte olup uğraşımı, yenilerini de katarak, devam ettirmek.

Kitaplar ve iyimserlik

Son okuduğunuz 3 kitap?
– Ce Que J’ai Voulu Taire (Sandor Marai), The Journal of a Tour To the Hebrides with Samuel Johnson (James Boswell), Yeni Hümanistler (John Brockhan derlemesi), Huzursuzluğun Kitabı (Fernando Pessoa).
Bir gence hayata atılmadan önce mutlaka okuması, dinlemesi gereken hangi 3 kitap ve 3 albümü önerirdiniz?
– İlyada ve Odysseia, Shakespeare’in oyunları, Goethe’nin Faust’u (Birinci bölüm)… Müzik olarak Rahmaninov’un tüm kayıtları, Furtwangler’in idare ettiği Wagner icraları (özellikle Tristian ve Isolde), Pablo Casals yorumuyla Bach’ın solo çello için süitleri…
İyimserliğin sihirli formülü?
– Mantıklı olmak, izafiyete inanmak, mizah duygusu, karşılık beklemeden verici olmak…
Son zamanlarda sizi en çok öğrenmeye çeken şey nedir?
– Eskiden beri merak ettiğim konuları derinleştirmeye çalışıyorum. Bu arada Almanca ve Rusça’yı da ilerletmeye çalışıyorum.
(Serhan Yedig / 3 Şubat 2017 / Müzik Söyleşileri / Hürriyet’te özetlenerek yayımlanmıştır)

Fotoğraflar: Şefik Büyükyüksel (İdil Biret, Carnegie Hall sahnesinde)