Sabahattin Kalender / Türk masal, müzik ve danslarından oluşan bir opera repertuvarımız neden olmasın?

0

Besteci, orkestra şefi, eğitimci Sabahattin Kalender yetim yurdunda büyüdü, rastlantılar sonucu tanıştığı müzik, dünyasını renklendirdi… Konservatuara girmesinin öyküsü ise sanki bir masaldı. Yıllarını opera ve müziğe verdi; yaratıcılığının yanı sıra yöneticilik de yaptı, eğitimci olarak yüzlerce öğrenci yetiştirdi. Eserlerinde yerel motifler, renkler öne çıktı. Operalarından ancak ikisini sahnede görebildi: Nasrettin Hoca, 1962’de Ankara, 2002’de İzmir Operası’nca sahnelendi. 2019’da 100’üncü doğum yıldönümü kutlanan besteci, ölümünden dört yıl önce hayatını ve eserlerini anlatmıştı.

Nasrettin Hoca, Karagöz, Deli Dumrul, Cem Sultan. Operalarınızın konusunu tarihimiz ve kültürümüzden seçiyorsunuz. Yer­li konular seçmenizin özel bir nede­ni var mı?

-Opera deyince İtalya’ya gittiğinizde İtalyan operaları, Almanya’da Alman operaları, Rusya’da Rusların kendi ope­raları esastır. Önceliği kendi uluslarının eserlerine verirler. Kendi dilleri, kendi hikâyeleri, kendi olayları. Neden Türki­ye’nin Türk masallarından, müziklerin­den, danslarından oluşan bir opera re­pertuvarı olmasın? Başka ülkelere, biz Türk operası olarak Türkiye’nin renkle­rini müziklerini sunalım. Ben İtalya’da, Almanya’da onların operasını söyler ve çalarsam, onların bizden daha üstün ol­duğunu kabul etmiş olurum, ki böyle bir şey yok. Bizim balımız bizim çiçek­lerimizden olur. “Biz sizi taklit ediyoruz, sizin eserlerinizi söylüyoruz” mu diyelim. Bu da bizim eserimiz demeliyiz. Nasıl ki edebiyatta, resimde ya da başka sanat dalında oluyor. Operayı ne kadar biz­den yaparsak topluma o kadar sevdiririz. Yalnız bizim eserlerimizi değil, yabancıların eserlerini de. Severek isteyerek, benim­seyerek sahnelersek, o kadar sevdiririz. Yalnız yaratıcılık olarak değil, icra ola­rak da söylüyorum.

60 yıllık opera şefliği tecrübesiyle söylüyorum: Türkçe operaya uygun bir dildir

Ama yıllardır Türkçe’nin operaya uygun bir dil olmadığı ileri sürü­lür…

-Yok böyle bir şey. Operaya, şarkılara uygunluk açısından İtalyanca birincidir, Türkçe ikinci dildir. Bunu benim eserle­rim böyledir diye söylemiyorum, 60 senelik opera orkestrası şefliği tecrü­bemle söylüyorum. Bazı tercüme edil­miş operalarda bile müzik ile Türkçe uyumu mükemmeldir.

Deli Dumrul’un yaratılış öyküsü­nü sormak istiyorum: Bu fikir nasıl doğdu, yazım süreci nasıl gelişti?

-Muhsin Ertuğrul beni çok beğenir ve takdir ederdi. Devlet tarafından yapılan yarışmayı kazanıp, 1948’de Paris’te yük­sek ihtisas yapmaya gittim ve orada altı yıl kaldım. Daha önceki yıllarda 1940’ların başında Carl Ebert bana bazı oyun­lar için müzikler ısmarlamış, gerek o ge­rekse Muhsin Bey bunları çok beğen­mişti. O yıllarda Devlet Tiyatroları Genel Müdürü olan Muhsin Ertuğrul “bana ‘Hamlet’ için sahne müziği beste­le” diye Paris’e bir mektup yazdı. He­men bir besle yaptım, birlikte çalıştığım hocam Arthur Honegger’e gösterdim. Diğer öğrenciler de var; onlara da yaz­dıklarımı göstererek, “Beyler bizim mü­zikle yapacağımız yenilik budur. Biz kendimize göre, bizim dizilerimize göre yenilik arıyoruz ama Sabahattin Bey’in müziğinde yeni buluşlar uluslar arasıdır” dedi. Muhsin Bey, müziğimi yönettiği ‘Hamlet’te kullandı. Daha sonra Genel müdürlükken ayrıldı. Ben Türkiye’ye döndükten sonra Muhsin Ertuğrul yeni­den Devlet Tiyatrolarına Genel Müdürü oldu. O yıllarda opera, Devlet Tiyatro­ları’na bağlı. Bana, “Gel, Opera Orkest­rasının şefi ol” dedi, ben de kabul et­tim. İşte bu günlerde oturup konuşur­ken bana “Sabahattin senin şu kadar se­nelik tercuben var, senden bir şey rica edeceğim, bir opera yaz, sana 100 bin lira vereceğim” dedi. O zaman benim orkestra şefi maaşım bin liraydı. “Hangi eseri seçiyorsun” diye sorduğunda, ben “Türk eseri olsun da ne olursa olsun” diye cevap verdim. “Deli Dumrul’u ya­zar mısın” diye teklif ettiğinde, önce bi­raz durakladım, daha önce hiç opera bestelememişim. “Yazarım ama ben besteciyim, onun metnini, librettosunu yazamam” dedim. Biraz düşündü, “Suat Taşer’i kabul eder misin?” diye sordu. Taşer yazılarını, şiirlerini oku­duğum, çok sevdiğim ve saydığım bir kişiydi, hemen kabul ettim. Suat Taşer 15 gün sonra eseri teslim etti.

Deli Dumrul’u Muhsin Ertuğrul istemişti, emekli olunca opera sahnelenmeden rafa kaldırıldı

Bunlar hangi yıl oluyor. Siz metni aynen kullandınız mı?

Fotoğraf: Hüsnü Savaş

-Yıl 1957. Metin tiyatro içindi, müziğe uygun bazı değişiklikler yaptım. Bütün bu işler bir yıl kadar sürdü. 1958 senesinde eserin son sahnelerini yazarken Muhsin Bey, 65 yaş sınırı nedeniyle emekli oldu. Eser de öylece kal­dı. Hiç sahnelenmedi. Yayınlanan bütün biyografilerime baktığınızda bu eserim­den söz edilir, ama hiç sahnelenmemiş­im. Bugüne kadar da “Bunu sahnelemek istiyoruz çağırın Sabahattin Kalender’i” diyen olmadı. Ben kimseye gidip, “Be­nim operamı oynar mısınız,” diye rica etmem. Bir gün Mehmet Ergüven, İzmir Operası’ndan aradı ve ‘Nasrettin Hoca’yı sahnelemek istediğini söyledi. Orada, başarıyla sahneye koydu. İstanbul için de ‘Deli Dumrul’u istedi. Ben de önceki başarıdan cesaret alarak kabul ettim. Böylece bestelenmesinden yaklaşık ya­rım asır sonra ilk kez sahnelenmiş ola­cak ‘Deli Dumrul’.

‘Deli Dumrul’ masalında sizin yo­rumunuz nedir. Bu karakteri nasıl tanımlarsınız?

-‘Deli Dumrul’ insanoğlunun ‘insan’ yanını gösteren bir masal. Yüzlerce yıl eskimemiş olmasının sebebi de bu. İn­sana ait istismar edilmemiş, saf ve güzel olan her şeyi bulabiliyorsunuz. Din var, inançlar var ama bunlar düşmanlıklara alet edilmiyor, aşk var ama insanca, pespaye değil. Sevgi var ama en karşı­lıksızı…

Türk hikâyelerinin yanı sıra Türk müziği motiflerini de kullanıyor musunuz?

-Hem de nasıl. Ancak ’Deli Dumrul’da o kadar yok, bir iki dans var, o kadar. Diğer operalarımda var. Özellikle Nas­rettin Hoca’da halk türküsü motiflerini çok kullandım.

Operetle opera sevdirilmez

‘Opera’ nedir, sizce?

-Opera her şeydir, anlayana, dinleye­ne. Bir kere bütün sanatları bünyesinde topluyor. Bir operayı seyrettiğiniz za­man müziği, tiyatroyu, edebiyatı birlikte görüyorsunuz. Biz tanıtımını, sevdirme­yi beceremiyoruz. Eğitim hayatının ba­şından itibaren tanıtmak gerekiyor. Ata­türk’ü örnek alalım. Ne yaptı? İran Şahı geldiğinde onu operaya götürdü. Ulus­lararası bir sanat ile ağırladı onu. Türk sanatçılarına Türk eseri sahneletti. Ata­türk 1934’te İran Şahı’nı çağırdığında “konusu İran-Türk kardeşliğinin büyük bir tarihsel geçmişe dayandığını ifade edecek bir opera yazalım” dedi. Adnan Saygun ‘Özsoy’u, Necil Kazım Akses de ‘Bayönder’ operasını besteledi. Ulvi Ce­mal Erkin’e de ‘Demirciler’ diye bir ope­ra ısmarlanmıştı, o yetiştiremedi. Bunlar öyle yıllar sürmedi, çok kısa sürede ba­şarıldı. Ben 14, 15 yaşındayım, öğrenci­yim, hepsinin notalarını yazdım, öyle para filan da yok. Eserler hazırlandı ama temsil edileceği zaman, o zamanki adıy­la Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestra­sı yani bugünkü Cumhurbaşkanlığı Fi­larmoni Orkestrası’nın kendi konserleri olduğu için operaların provaları yapıla­mıyor, sahnelendiğinde de çalamayacak. Atatürk “ne yapabiliriz” dediğinde, çözüm olarak “İstanbul’dan yaylı sazları, Cumhurbaşkanlığı Bandosu’ndan da ne­feslileri ve vurgulu sazları alırız böylece bir orkestra kurarız” dediler. Bunların da çoğu Musiki Muallim Mektebi öğrencile­riydi. Atatürk bunları öğrenince, “Ora­dan buradan adam toplamakla olmaz, bir konservatuvar açın, opera sanatçısı, tiyatro sanatçısı, koro ve orkestra sanat­çısı yetiştirsin,” dedi. Almanya’dan Paul Hindemith çağrıldı, konservatuar kurdu­ruldu. Hocaları yurt dışından getirildi. Sanıyorum 38 kişi gelmişti. O zamanın Musiki Muallim Mektebi öğrencilerini imtihan eltiler ve yüzde 80’ini eleye­rek konservatuarın ilk öğrencilerini seç­tiler. Bu hikâyeyi çoğumuz biliyoruz, ama niye anlattım? Bir; Atatürk bu mem­leketi nereye getirdiğini opera ile ispat­lıyor İran Şahı’na. İkincisi; o yokluk yıl­larında yurt dışından en iyi kalitede sa­natçılar getirilerek sanat alanında yatı­rım yapılıyor. Bugünle karşılaştırdığınız­da nereden nereye gerilediğimizi görü­yorsunuz. Bir de şunu eklemek isterim: 1951’de ilk operaları sahnelediğimizde Cari Ebert, perde aralarında fuayeye büyük masalar kurularak, seyirciye ikram­lar yapılmasını istemişti, seyirciyi çek­mek için. Bir de tavsiyesi vardı; katiyen operet oynatmayın, opereti görüp eğle­nenler bir daha operaya gelmezler, di­ye. Gerçekten operanın kutsallığı apay­rıdır. Operet gülmeye eğlenmeye yara­yan bir türdür. Çok operet idare ettim, bu benim görevimdi ama operanın yeri ayrı.

Siz yurt dışında da bulundunuz. Biz niçin dışarı açılamıyoruz?

-Öncelikle bürokrasi ve birbirimizi çekemezlik. Daha sonra da kendimizi yeterince tanılamamamız. Hep geçmişi­mizle övünüyoruz. Önceki Atatürk örne­ği gibi, “Biz de sizin gibi hatta sizden daha iyi şunları yapıyoruz” diyemiyoruz. Yoksa bizim bestecilerimiz hiç de Batı’dan kötü değil, hele son yıllarda çok da başarılılar. İcracılar da öyle. Ödüller, plaklar da bunun ispatı. Atatürk ve Muh­sin Ertuğrul gibi yöneticiler olmalı ki, bu sanata gereken ilgi gösterilsin.

Son soru: Opera ölüyor, diyorlar. Sizce de öyle mi?

-Asla. Dünya durdukça sanat da var olacaktır. Elbette yıllar geçtikçe biçim değiştirecek, yenilenecek, farklılaşacak. Ama hep var olacak. Çünkü insanı insan yapan sanattır. İnsan kendini sanat ile bulur ve tanır.

(Hami Çağdaş  / 1 Mayıs 2003 / Gösteri)

Stalin’e Ankara’da konser vermek üzere hazırlandık

Sabahattin Kalender söyleşimiz sırasında zengin dağarcığındaki çok sayıda anısından birkaçını da anlattı. Biri, özellikle o günlerdeki sanat eğitimine bakışı, yönetim anlayışını sergilemesi açısından oldukça ilginçti…

“Atatürk müziği ve Musiki Muallim Mektebi’ni çok severdi. Daha Ankara Devlet Konservatuvarı kurulmamış. Köşkteki çevresi aynı zamanda bize derse gelirdi. Afet İnan tarih, Sabit Şevki Bey, Haşan Rıza Bey medeni bilgiler dersi verirdi. Haftada birkaç kez ya kendisi ge­lir ya da biz Köşk’e gider koro eserleri söy­lerdik. 1933’te 10. yıl için Stalin ve Rusya’nın üst düzey yöneticilerinin geleceği, Atatürk’­ün programda onlara göre eserler istediği söylendi. Aramızda bir Fatma Hanım vardı, Bulgaristan göçmeni olduğu için çok güzel Rusça bilirdi, o bize yardımcı oldu. Elçilik­ten, Rus türkülerinin, marşlarının notalarını da aldık. Çalışıp, hepsini öğrendik. Stalin gelmedi ama üst düzey Rus yöneticiler gel­di. 40 kişi sahneye dizildik. En yaşlımız 19-20, en gencimiz de 14-15 yaşlarında. Konser sonrası herkes bizi ayakta alkışladı. Atatürk bir konuşma yaptı ve ‘işte, Türk Cumhuriye­tini emanet edeceğim gençlik böyledir’ dedi ve ‘Bu çocuklar görevlerini çok güzel yaptı­lar, Ankara Palas’ta sabaha kadar benim da­vetlim olarak yesinler, içsinler dans etsin­ler’ dedi. O zaman Hikmet Bey diye bir ba­kan vardı, ‘Paşam’ dedi, ‘Kanunları Büyük Millet Meclisi yapar, zat-ı âliniz okur, beğe­nirseniz, imza edersiniz, biz ancak onları yü­rürlüğe koyabiliriz. Biz icra vekilleriyiz ka­nunları çiğneyemeyiz, kanun ‘öğrenci baloya gidemez, öğrenci içki içemez’ der. Evet, on­lar görevlerini çok iyi yaptılar, doğrudur, tak­dire değer, ancak yarın dersleri var, bu yüz­den ben onları okullarına göndereceğim uyuyacaklar. Emrinizle,’ dedi. Orada başba­kan İnönü de var. Ne Atatürk ne de İnönü müdahale etti, biz de yataklarımıza döndük. O zamanın bürokratları böyle adamlardı. Kural kuraldı, eğitim de eğitim.

Soyadını yetim yurdu müdürü verdi

15 Nisan 1919’da İstanbul’da doğdu. Ailesi Yugoslavya’dan gelmişti. Üç yaşında kimsesiz kaldı ve ailenin aşçısı Hayriye Hanım tarafından Yeniköy’deki Kalender Yetimler Yurdu’na yerleştirildi. Soyadı Kanunu çıkınca da yurt yöneticileri soyadını Kalender olarak yazdırdı. 14 yaşında Kayseri’ye nakledildi. Orada Talas Amerikan Koleji’nde izlediği müzik dersleriyle müzikle tanıştı. Arkadaşlarıyla okuldan kaçıp Ankara’ya gitti ve orada onu sokakta bulan bir bekçinin yardımıyla bir döşemecinin yanında çalışmaya başladı. Onarım için gittikleri Musiki Muallim Mektebi’nde piyanoyu çalmaya başlayınca öğretmenler tarafından keşfedildi ve sınava alındı. Okulda Dimitri Şostakoviç ve Paul Hindemith’in dikkatini çekti ve bu hocaları onun ilk kompozisyonları ile özel olarak ilgilendi. Devlet Konservatuarı’nın bestecilik, piyano ve orkestra yönetimi bölümlerinde okudu. Mezun olunca hemen kontrpuan ve çalgı bilgisi öğretmenliğine atandı. 1948 yılında devlet bursunu kazanarak Fransa’ya gitti ve dört yıl Arthur Honegger, Darius Milhaud gibi besteciler ve C. Much, J. Fournet gibi orkestra şefleriyle çalıştı. Türkiye’ye döndükten sonra Devlet Konservatuarı’na orkestra şefi atandı. Daha sonra Devlet Opera Orkestrası şefi (1955) ve Genel Müzik Direktörü oldu (1962). Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’nın radyo ve halk konserlerini yönetti. Yurt dışında çeşitli orkestralarda konuk şeflik yaptı. 1974 yılında emekli oldu ve ailesiyle Hollanda’ya yerleşti.

BAŞLICA ESERLERİ

Opera: Deli Dumrul (1958), Nasrettin Hoca (1959), Karagöz (1976), Cem Sultan (1999) Oratoryo: Ateş ve İnanç (Metin: Osman Güngör Feyzioğlu, 1982)

Orkestra eserleri: Intermezzo (1944), Konser Üvertürü (1944), Boncuklar (1966), Cıncıklar (1966), Köy Oyaları (1970), Kurtuluş Savaşı (1984), Saygın Hollandalı (Hollanda kraliçesinin tahta geçişinin yıldönümü nedeniyle ısmarlandı 1990)

Oda müziği ve oda orkestrası: Yaylı Çalgılar Dördülü (1943), 2. Yaylı Çalgılar Dördülü (1944), Oyun Havaları (piyano ve çello, 1984), Kentet (piyano, flüt, yaylı çalgılar, 1984), Kuartet (yaylı çalgılar), Trio (yaylı çalgılar, 1986)

Solo çalgı: Piyano Süiti (1947), Türk Rapsodisi (keman, 1949)

Koro: Çok sesli koro için altı parça (TRT’nin siparişi, 1973), Atatürk’ün doğumunun 100. yılı için marş (1980), Başöğretmen Marşı, Yunus Emre Albümü (çocuklar için), Cumhuriyetin 60. yılı İçin Marş (1980)

Linkler

Sabahattin Kalender: Dmitri Şostakoviç beni Moskova’ya, Paul Hindemith ise Almanya’ya götürmek istedi, engellendim

Sabahattin Kalender ve Deli Dumrul Operası’nda Türk Halk Kültürü  (Ahmet utku’nun doktora tezi / PDF)

Share.

Leave A Reply

four × 1 =

error: Content is protected !!